🌿 ปัจจัย ๒๔ คืออะไร?
ปัจจัย ๒๔ (ปัจจยการ ๒๔) คือ รูปแบบความสัมพันธ์ หรือ “ความอิงอาศัยกัน” ระหว่างธรรมทั้งหลาย ที่อธิบายว่า “ธรรมหนึ่งทำหน้าที่เป็นเหตุ เป็นเงื่อนไข หรือเป็นตัวสนับสนุนให้อีกธรรมหนึ่งเกิดขึ้นหรือดำรงอยู่ได้”
รายชื่อปัจจัยทั้ง ๒๔ พร้อมคำอธิบายสั้น
๑. เหตุปัจจัย เหตุ เช่น โลภะเป็นปัจจัยให้เกิดความคิดที่โลภ
๒. อารัมมณปัจจัย อารมณ์ เช่น รูป เสียง กลิ่น ฯลฯ เป็นอารมณ์ให้จิตเกิด
๓. อธิปติปัจจัย มีผลครอบงำหรือส่งผลอย่างเด่นชัด
๔. อนันตรปัจจัย ติดต่อกันทันทีโดยไม่มีช่องว่าง เช่น จิตต่อจิต (วิถีจิต > ภวังคจิต)
๕. สมนันตรปัจจัย ใกล้ชิดกันสนิทมากจนไม่มีช่องว่าง เช่น จิตที่ดับส่งต่อจิตถัดไป
๖. สหชาตปัจจัย เกิดร่วมกัน เช่น เจตสิกเกิดร่วมกับจิต
๗. อัญญมัญญปัจจัย อาศัยซึ่งกันและกัน เช่น จิตกับเจตสิก
๘. นิสสยปัจจัย เป็นที่อาศัย เช่น จิตอาศัยรูปประสาท
๙. อุปนิสสยปัจจัย เหตุแบบอ้อม ๆ เช่น วิริยะในอดีตทำให้เกิดจิตดีในปัจจุบัน
๑๐. ปุเรชาตปัจจัย ธรรมที่เกิดก่อนแต่ช่วยธรรมที่เกิดทีหลัง เช่น จักขายตนะ เป็นปัจจัยแก่จักขุวิญญาณธาตุ
๑๑. ปัจฉาชาตปัจจัย ธรรมที่เกิดหลังแต่ช่วยธรรมที่เกิดทีก่อน เช่น จิตและเจตสิกธรรมที่เกิดภายหลังรูป แต่เป็นปัจจัยแก่กายนี้ที่เกิดก่อน
๑๒. อาเสวนปัจจัย ธรรมที่ทำซ้ำแล้วซ้ำอีก หรือเกิดต่อเนื่องกัน จนกลายเป็นเหตุเกื้อหนุนธรรมอื่นให้เกิดได้ง่ายขึ้นหรือมั่นคงขึ้น
๑๓. กัมมปัจจัย กรรมดี, กรรมชั่วเป็นปัจจัยให้ผล
๑๔. วิปากปัจจัย ผลของกรรมเป็นปัจจัยให้ธรรมอื่น
๑๕. อาหารปัจจัย ข้าว, น้ำ, ยา, กวฬิงการาหารเป็นปัจจัยแก่กายนี้
๑๖. อินทริยปัจจัย ความเป็นใหญ่ในการควบคุมธรรมอื่น
๑๗. ฌานปัจจัย ธรรมที่เป็นเหตุให้ธรรมอื่นเกิดขึ้นด้วยอำนาจของการเพ่งหรือความเป็นฌาน
๑๘. มัคคปัจจัย ธรรมที่เป็นองค์ของมรรค เช่น สัมมาทิฏฐิ, สัมมาสมาธิ, วิริยะ, สติ ฯลฯ ซึ่งเป็นเงื่อนไขให้ธรรมฝ่ายดีอื่น ๆ เกิดขึ้นและเจริญต่อเนื่อง
๑๙. สัมปยุตตปัจจัย ธรรมที่สัมพันธ์กันแนบแน่นและเกิดร่วมกัน เช่น จิตกับเจตสิก
๒๐. วิปปยุตตปัจจัย ธรรมที่แม้ไม่ได้เกิดร่วมกันหรือไม่ประกอบกันโดยตรง แต่ยังเป็นเหตุให้ธรรมอื่นเกิดขึ้นได้ เช่น จิตไม่เกิดร่วมกับรูป แต่รูป (เช่น ดวงตา) เป็นเหตุให้จักขุวิญญาณเกิดขึ้นได้
๒๑. อัตถิปัจจัย ธรรมที่มีอยู่ก่อนหน้า หรือคงอยู่ในขณะนั้น แม้ไม่ได้เกิดร่วม ก็ยังทำหน้าที่เป็นปัจจัยได้ เช่น รูปที่มีอยู่, จิตที่ดำรงอยู่, ขันธ์ที่ยังคงอยู่ จุดเด่นของปัจจัยนี้ คือไม่ต้องเกิดร่วมกัน แต่เพียง “มีอยู่” ก็เป็นปัจจัยได้
๒๒. นัตถิปัจจัย ความไม่มีของธรรมหนึ่ง ทำหน้าที่เป็นปัจจัยให้ธรรมอื่นเกิดหรือดำรงอยู่ เช่น เมื่อความโกรธดับไป เมตตาจึงเกิดขึ้นง่าย, เมื่อราคะดับไป จิตที่ตั้งมั่นไม่ฟุ้งซ่านก็เกิดขึ้นได้ สามารถนำหลักนัตถิปัจจัยนี้ไปใช้ในทางเจริญภาวนา “การละ” สิ่งหนึ่ง(อกุศล) = เปิดทางให้สิ่งหนึ่ง(กุศล)
๒๓. วิคตปัจจัย ธรรมที่ดับไปแล้ว ทำหน้าที่เป็นปัจจัยให้ธรรมอื่นเกิดหรือดำรงอยู่ได้ เช่น เมื่อราคะดับสิ้นไป จิตคลายกำหนัดหรือคลายความยึดติด จิตที่มีความสงบจึงเกิดขึ้นได้ด้วยอำนาจของวิคตปัจจัย
๒๔. อวิคตปัจจัย ธรรมที่ยังดำรงอยู่ในขณะนั้น “ยังไม่ดับ” ทำหน้าที่เป็นปัจจัยให้ธรรมอื่นเกิดขึ้นหรือคงอยู่ได้ เช่น รูปประสาทที่ยังไม่เสื่อมเป็นปัจจัยให้การรับรู้อารมณ์ทางจิตยังดำเนินต่อได้, วิริยะที่ยังดำรงอยู่ ส่งผลให้เจตสิกอื่น เช่น สติ หรือสมาธิ ก็ยังดำรงอยู่ได้
📚 สรุป: ปัจจัย 24 เป็นหัวใจของพระอภิธรรมในส่วนของ ปัฏฐาน เป็นการอธิบาย “ความสัมพันธ์ของธรรมทั้งหลาย” อย่างละเอียดมาก ยิ่งศึกษาลึก จะเห็นว่า ไม่มีสิ่งใดเกิดขึ้นโดยลำพัง ทุกสิ่งต่างมีเหตุปัจจัย
ต่อไปขอเชิญท่านสาธุชนรับฟังธรรมบรรยายโดย 🔅 พระอาจารย์สมบัติ นันทิโก
หัวข้อเรื่อง ปัจจัย ๒๔ ตามปรมัตถทีปนี อรรถกถาปัญจปกรณ์
.jpg)
อภิธรรมปิฎก ปัจจัย ๒๔ ตอนที่ ๒ (ความยาว ๕.๑๙ ชม.)
อภิธรรมปิฎก ปัจจัย ๒๔ ตอนที่ ๓ (ความยาว ๖.๑๙ ชม.)
อภิธรรมปิฎก ปัจจัย ๒๔ ตอนที่ ๔ (ความยาว ๕.๒๐ ชม.)
อภิธรรมปิฎก ปัจจัย ๒๔ ตอนที่ ๕ (ความยาว ๑.๕๐ ชม.)
อภิธรรมปิฎก ปัจจัย ๒๔ ตอนที่ ๖ (ความยาว ๑.๕๑ ชม.)
อภิธรรมปิฎก ปัจจัย ๒๔ ตอนที่ ๗ (ความยาว ๒.๐๑ ชม.)
อภิธรรมปิฎก ปัจจัย ๒๔ ตอนที่ ๘ (ความยาว ๑.๔๑ ชม.)
อภิธรรมปิฎก ปัจจัย ๒๔ ตอนที่ ๙ (ความยาว ๑.๔๘ ชม.)
อภิธรรมปิฎก ปัจจัย ๒๔ ตอนที่ ๑๐ (ความยาว ๑.๔๖ ชม.)